X MEMORIAL FILGUEIRA VALVERDE (II)

26/10/2011 - 20:00 h.: A P U N T A M E N T O S

CONFERENCIANTE: Xosé Fuentes Alende - Secretario Técnico do Museo de Pontevedra.

CONFERENCIA: Casto Sampedro Folgar e a Antropoloxía Cultural de Galicia.

O Director do Museo, Xosé Carlos Valle Pérez, presenta ao conferenciante como un home da casa, formado no Museo como froito da creación dos alumnos colaboradores a partires dos anos corenta do pasado século. Somos compañeiros de traballo e antes de bacharelato. (Ambos discípulos de Filgueira Valverde). Xosé é un especialista en estudos antropolóxicos e folclóricos.

Xosé Alende comenza a súa disertación dando as gracias a Valle polas súas palabras de inicio, froito da nosa amizade.
Manifesta tamén a súa gratitude á Cátedra Filgueira e a quenes a sosteñen, Universidade de Vigo, Nova Galicia Banco e Museo-Deputación de Pontevedra, a quenes felicita por terlle adicado este Memorial á figura de D. Casto Sampedro Folgar.

Nos libros de Antropoloxía Cultural de Galicia apenas aparece a figura de Casto Sampedro y Folgar. Cando pensamos que é un personaxe fundamental nesa disciplina na nosa terra.
Ten traballado moito o tema dos gremios:

- Regulamentos dos Gremios.

- Gremio dos Mareantes de Pontevedra, do que é un dos máis grandes especialistas.

Que se facía en Galicia en Antropoloxía Cultural en tempos de Casto Sampedro?

Definindo o folclore como ciencia do pobo, podemos indicar os seguintes precedentes:

- S. XVIII:

. Frei Sarmiento
. Frei Feijoo
. Frei Sobreira

- 1878: Fúndase en Londres a Sociedade do Folclore.

No século do Rexurdimento en Galicia, contamos con Murguía, Saco e Arce, entre outros. Aparecen artigos relacionados, coleccións de refráns, ditos, costumes en publicacións senlleiras como: A MONTEIRA, EL HERALDO GALLEGO.

Neste século XIX, créase na Coruña, a Sociedad del Folclore Gallego co apoio da condesa, dona Emilia Pardo Bazán e que tiña como obxectivos:

- Recoller costumes, ditos,... en perigo de desaparecer
- Elaborar cuestionarios para as recolleitas como os de 1885

Pero, os resultados desta sociedade parecen máis ben pobres.

Por estas datas, Pérez Ballesteros recolle unha colección de refráns. En 1895, José Rodríguez López realiza un traballo sobre Supersticiones de Galicia.

En 1902, o Ateneo de Madrid realiza un cuestionario co fin de rexistrar aspectos relacionados con:

- Nacemento
- Casamento
- Morte

En 1904, Rovira publica EL CAMPESINO GALLEGO.

En 1905 dase o primeiro paso na Habana para crear a Real Academia Galega, que empeza a funcionar en Galicia no ano seguinte, 1906, ano que coincide co do nacemento de Xosé Fernando Filgueira Valverde. A RAG terá como obxectivos a creación dun Diccionario e unha Gramática Galega. Desde o ano da súa creación, publícase o boletín da institución. Desde 1910, mantense unha sección de folclore para a recolleita e publicación de romances, cantares, parrafeos, adiviñas,...

En 1920 aparece o Boletín Mensual da Cultura Galega, a coñecida e prestixiosa revista "Nós", voceiro da importante xeración homónima. No seu primeiro número figura o Arquivo filolóxico e etnográfico de Galicia.

O 12 de outubro de 1923, celébrase unha xuntanza no Castro de Ortoño, que se considera o acto fundacional do imprescincible Seminario de Estudos Galegos, que contaría cunha sección de Etnografía e Folclore, dirixida por Vicente Risco. En 1927 salen do prelo os ARQUIVOS, senlleira publicación do SEG.

En canto a Antropoloxía Cultural, que se facía en Pontevedra?

Na Arqueológica estábase a recoller todo o que estivera a piques de desaparecer, diversos materiais, obxectos; non tan só do patrimonio material, senón tamén do patrimonio inmaterial, oral. De aí xurdiron moitos materiais etnográficos, moitas recolleitas de carácter oral, que formarían parte da colección de Música Popular de Sampedro. Os seus fondos pasarían ao Museo de Pontevedra.
Os materiais de Casal darían lugar a uns Cantares Gallegos.
A Sociedade adiántase dez anos na confección de modelos de cuestionarios para a recolleita de vocabulario. Encárgaselle a Casal e a López de la Ballina a recolleita e a confección dun vocabulario sobre a verba dos canteiros, a xerga dos canteiros; que non da os froitos esperados.
Xa na data de 1905, deséñase un cuestionario para a recolleita de vocabulario.
Á fin sería o propio Sampedro quen se pon na tarefa da recolleita do "latín dos canteiros" e publicaría sobre o tema, moitos anos despois, García Alén no Boletín do Museo de Pontevedra.
En 1919, tamén traballa sobre a lingua dos canteiros, Julio Ballesteros Curiel.

José Casal recolle datos das aldeas de Pontevedra, e confecciónase unha Guía da parroquia de Salcedo. Trátase da primeira guía sobre unha parroquia, nela recóllense, entre outros aspectos, os seguintes:

- Muíño da Tablada
- Diversións
- O bautizo prenatal

Sampedro realizaría un estudio sobre a súa terra natal, Redondela, no que entre variadas cuestións, trata sobre:

- Topónimos acabados en -onde
- O Corpus
- Cruceiros

Pero, Casto Sampedro, tan importante como recopilador de cantigas populares galegas, destaca como antropólogo do mar:

- Costumes dos homes do mar
- Mareantes de Pontevedra
- Arquivo de Mareantes

En 1946, aparece unha publicación sobre estes temas, cun amplo estudo preliminar por parte de D. Xosé Filgueira.

Sampedro adopta o método que Sarmiento emprega no seu COLOQUIO DE GALEGOS RÚSTICOS. Sarmiento recolle coplas, logo fai un glosario de palabras que vai comentando.
D. Casto fai o mesmo sobre as ordenanzas de 1577 do gremio de Mareantes, que tiña sobre trinta páxinas, aproximadamente, e os comentarios sobre as palabras que elabora Sampedro ocupan máis de oitocentas páxinas.

Plantéxase un proxecto de estudio das Rías Baixas, Sampedro encrgaríase da de Pontevedra, Sequeiro Matos da de Vigo, a ría de Arousa corresponderíalle a Antonio Santos Hermo, avogado da Pobra do Caramiñal.

Entre a documentación que emprega e temas que trata Sampedro podemos subliñar:

- Foros e privilexios reais e arzobispais
- Pleitos
- Rede de corresponsais que lle facilitan información
- Diccionarios específicos e documentación varia

Fai acopio de material dabondo para os seus comentarios sobre as ordenanzas, que se desenvolvían en 15 artigos. Nos que se trataba sobre:

- Oficio de marear para pescadores (oficio de marear = oficio de pescar).
- Leises e pragmáticas en vigor.
- Estudo etnográfico:
. Material: embarcacións, redes, apeiros,...
. Inmaterial: costumes, xantares, reparto do pescado.

- Deberes relixiosos (prohibición de marear nos domingos e días santos, levantada a prohibición por circunstancias especiais: marear en días festivos para axudar aos menos favorecidos).
- Privilexio dos Mareantes na procesión do Corpus (dende 1568).
- Confrarías do Corpo Santo (especialmente a de San Miguel).
- Describe as artes de pesca.
- As comidas.
- As prácticas relixiosas.
- Os cercos, que para el tiñan unha gran importancia na economía de Pontevedra.
- As técnicas e trebellos da pesca (moitas veces fonte de conflictos). As xábegas, introducidas polos cataláns e das que fala o irmán de frei Sarmiento, Francisco Xabier.
- Menciónase aos arroaces como perxudiciais para a pesca da xardiña.
- Refírese á figura dos Vicarios ou Vigarios (en 1927, Filgueira Valverde publicaría na editorial Lar o seu relato titulado: O VIGAIRO).

O tomo IV dos documentos para a Historia de Pontevedra, que sería o segundo dedicado á Confraría do Corpo Santo e Gremio de Mareantes, este tomo permanece inédito, aínda que fose presentado á Deputación para a súa publicación en 1929 ou 1930. Este sería o seu índice:

- Exposición de motivos
- Textos das ordenanzas posteriores a 1577
- Documentos soltos sobre pesca
- Privilexio dos Mareantes

Anexos

Pretendíase recopilar documentos sobre o folclore dos pescadores nas tres Rías.

Remata, Fuentes Alende, indicando que sería preciso facer xustiza e poñer a Casto Sampedro no lugar que lle corresponde na Antropoloxía Cultural de Galicia.